Ruch samopomocowy osób z doświadczeniem choroby psychicznej od wielu już lat jest ważnym czynnikiem wspierającym ich proces zdrowienia. Szczególnie widoczne jest to w krajach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, w Polsce ruch ten nadal znajduje się na wstępnym etapie rozwoju. Obecnie w naszym kraju obserwujemy działania jedynie kilku grup samopomocowych. Jako że ich aktywność zwykle ma charakter zdecentralizowany i lokalny, nie jest więc szczególnie widoczna i dostrzegana zarówno przez profesjonalistów z systemu leczenia i wsparcia jaki przez szerokie kręgi społeczne. Warto więc prezentować te inicjatywy, poświęcać im uwagę i wspierać. Głównym celem działania większości grup samopomocowych jest pomoc w pokonaniu trudności związanych ze wspólnym dla jej uczestników problemem. Działające obecnie grupy samopomocowe mogą być zakwalifikowane do kilku rodzajów:
- grupy skoncentrowane na odzyskaniu kontroli nad własnym życiem, zmianie destrukcyjnych nawyków i przezwyciężeniu trudności związanych na przykład z uzależnieniem (dobrym przykładem jest tu Wspólnota Anonimowych Alkoholików),
- grupy tworzone przez osoby znajdujące się w podobnej, trudnej sytuacji będącej obciążeniem lub źródłem przykrych emocji. Grupy te starają się zmniejszyć odczuwany dyskomfort oraz udzielać wzajemnego wsparcia poprzez dzielenie się doświadczeniem w rozwiązywaniu trudności, (np. grupy samotnych rodziców)
- grupy osób, które doświadczają wykluczenia, marginalizacji lub innych przejawów stygmatyzacji. Ich celem jest podniesienie samooceny oraz rozwój zasobów. Koncentrują się również na aktywności w obszarze publicznym, dzięki czemu oddziałują na status i postrzeganie członków tego typu grup (dobrym przykładem są tu przedstawiciele mniejszości seksualnych)
- grupy samopomocowe zorientowanie na rozwój osobisty i samodoskonalenie. Nie łączą ich posiadane wspólne trudności, lecz dążenie do rozwoju np. w obszarze umiejętności interpersonalnych lub cech osobowości. Jedna ze specyficznych cech grup samopomocowych jest to, ze ich uczestnicy czują się ze sobą związani przede wszystkim poprzez wspólny problem. Podstawowym mechanizmem umożliwiającym efektywne działanie jest wiec wzajemność relacji ich członków. Wierzą oni, że zmiana trudnej sytuacji, oparta na wspólnych doświadczeniach, jest możliwa do osiągniecia.
Działania oparte są wiec na zasobach i potencjale poszczególnych członków grupy. Ich uczestnicy otrzymują wsparcie emocjonalne, obowiązuje w nich wewnętrza zasada równości praw. W grupach tych dochodzi do swobodnej i wymiany myśli i uczuć, wybór lidera (również doświadczającego trudności wspólnych dla innych uczestników grupy) dokonywany jest przez wszystkich jej członków. Należy podkreślić, ze kluczowa dla działań samopomocowych jest ich separacja od zewnętrznych interwencji profesjonalistów lub instytucji pomocowych. Grupy samopomocowe bazują przede wszystkim na wzajemności i autentyzmie. Według Caplana (1987) ważna jest unikatowość każdego uczestnika w grupie, osobisty poziom wzajemnego zainteresowania i zaangażowania, udzielanie wsparcia, wrażliwość na potrzeby a także doradzanie w zrozumiałym dla członków grupy języku (tożsamym dla danej grupy problemów). W aktualnym rozumieniu samopomocy podkreśla się mocne strony jednostki, sięga do zasobów wewnętrznych, twórczych umiejętności, osobistych doświadczeń i potencjału, który tkwi w każdym uczestniku grupy. Jak widać, działalność grup samopomocowych polega na współdziałaniu osób, które chcą poradzić sobie ze wspólnym problemem. Obecnie grup tych jest bardzo wiele, właściwie nie sposób wyobrazić sobie szeroko rozumianego obszaru pomocy bez ich aktywnego udziału. Można uznać, ze każdy problem występujący w społecznej skali jest dziś przez nie zagospodarowany.
Samopomoc osób chorujących psychicznie.
Jak już wspomniano, ruchy samopomocowe osób chorujących psychicznie są obecnie dość popularne w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Stanowią istotna siłę udzielająca wsparcia samopomocowego osobom chorującym oraz tworząca poważne lobby oddziałowujące na rzecz zmiany postaw społecznych. Powstanie ruchów samopomocowych osób chorujących psychicznie należy wiązać z ruchem ideologicznym jakim była w latach 60 i 70 ubiegłego wieku Antypsychiatria. Ruch ten koncentrował się na trudnej sytuacji osób chorujących psychicznie, głównie w kontekście negatywnych postaw społecznych oraz bezduszności leczenia psychiatrycznego opartego wyłącznie na farmakoterapii i realizowanego w realiach wielkich szpitali psychiatrycznych stanowiących w istocie instytucje totalne. Początkowo tezy anstypsychiatryczne były popularne głównie w wąskich kręgach intelektualistów, z czasem stały się elementem popkultury. Tezy antypsychiatrii opisywały leczenie psychiatryczne jako bezduszny mechanizm przy pomocy którego społeczeństwa starają się kontrolować szczególnie delikatnych i nieprzystosowanych do społecznych wymagań ludzi. Zdaniem ideologów tego ruchu psychiatria okazała się jedynie instrumentem przemocy działającym poprzez umieszczanie delikatnych i nieprzystających do wymagań społecznych jednostek w szpitalach psychiatrycznych. Stosowanie wobec nich leków psychotropowych i elektrowstrząsów stanowiło jedynie formę represji i wymuszania posłuszeństwa. W tym ujęciu wielkie szpitale psychiatryczne były instytucjami totalnymi bezdusznie pacyfikującymi pacjentów, którzy w istocie byli w nich więzieni. Tym samym ich indywidualność i podmiotowość były niemożliwie do osiągniecia w warunkach leczenia psychiatrycznego. Ruch Antypsychiatrii doprowadził do zmiany w nastawieniach społecznych wobec osób chorujących psychicznie. Spowodował, ze postawy przejawiane wobec nich uległy olbrzymiej zmianie. Co prawda bezpośrednie efekty działania aktywistów związanych z antypsychiatria doprowadziły do podjęcia decyzji kontrowersyjnych, których skutki okazały się niekorzystne dla chorych. Należy tu wspomnieć przede wszystkim o decyzji likwidacji wielu szpitali psychiatrycznych i poprzez to „przywrócenie wolności ich pacjentom”. Nie zapewniono im odpowiedniego wsparcia poza nimi i pozostawiono właściwie samych sobie. Cześć pacjentów z zamkniętych szpitali stała się bezdomna koczując na ulicach, część trafiła do równie totalnych co szpitale psychiatryczne całodobowych ośrodków opieki, inni do więzień. Dziś, z perspektywy długiego czasu można uznać, ze Antypsychiatria precyzyjnie zidentyfikowała problemy osób chorujących psychicznie i wady leczenia psychiatrycznego, lecz zaproponowane przez nią rozwiązania okazały się zbyt proste i przysporzyły chorym kolejnych opresji. Jednak w dłuższej perspektywie antypsychiatryczna diagnoza przyczyniła się do wprowadzenia nowego, tym razem efektywnego, systemu leczenia i wsparcia opartego na modelu środowiskowym. Antypsychiatria doprowadziła również do tego, ze kwestie takie jak podmiotowość chorych, ich pozycja w społeczeństwie oraz partnerskie traktowanie przez zdrowych stały się tematami, które stworzyły zupełnie nowa perspektywę w ich spostrzeganiu przez szerokie kręgi społeczne. Przez wiele lat chorujący psychicznie byli uważani za osoby drugiej kategorii. Osoby niesamodzielne i niebezpieczne mogły zasługiwać jedynie na izolacje i odcięcie od społeczeństwa. Co więcej, przez wiele lat, panowało (i w wielu przypadkach panuje nadal) przekonanie o tym, że choroby psychicznie są w istocie nieuleczalne. Jeśli ktoś zachorował na przykład na schizofrenie, to właściwie wszystko co wydarzy (lub raczej nie wydarzy) w jego życiu jest łatwe do przewidzenia. Rozpoznanie choroby okazuje się wiec właściwie swoistym wyrokiem. Należy oczekiwać, ze osoba chorująca będzie zaliczała kolejne długie hospitalizacje, jej niesamodzielność będzie się w związku z tym nasilała i w efekcie nie będzie ona w stanie pełnić żadnych wartościowych ról społecznych. Rola zarezerwowana dla człowieka u którego rozpoznano chorobę psychiczna to w istocie wyłącznie rola wiecznego pacjenta. Nic od niego nie zależy, powinien podporządkować się jedynie zaleceniom lekarskim, przyjmować leki i zrezygnować z samodzielności. W rozumieniu społecznym to bierność i kompletny brak podmiotowości charakteryzowały jego funkcjonowanie i szanse społeczne. Oczywiście do powstania tego ugruntowywanego przez całe lata podejścia do osób chorujących psychicznie przyczyniło się z jednej strony jednoznaczne przekonanie o nieuleczalności chorób psychicznych, z drugiej zaś model leczenia psychiatrycznego oparty na izolacji w wielkich szpitalach psychiatrycznych. Antypsychiatria zmieniła ten obraz kwestionując role wiecznego pacjenta i domagając się podmiotowości osób doświadczających chorób psychicznych. Przywrócenie możliwości samodzielnego funkcjonowania stało się jednym z jej głównych postulatów. I okazało sie zarazem jednym z podstawowych impulsów do tworzenia pierwszych, niezależnych od środowisk związanych z lecznictwem psychiatrycznym, grup samopomocowych. Innym ważnym obok Antypsychiatrii czynnikiem mającym wpływ na rozwój popularności samopomocy wśród osób chorujących psychicznie była koncepcja procesu zdrowienia. Została ona w znacznym stopniu stworzona przez środowiska osób chorujących psychicznie, które starały się odpowiedzieć na pytanie czy wyzdrowienie z chorób psychicznych jest możliwe. Koncepcja procesu zdrowienia okazała się efektywnym antidotum na trwające przez całe lata przeświadczenie o nieuleczalności chorób psychicznych. W jej ramach uznaje się, że wyzdrowienie np. ze schizofrenii jest możliwie jednak ma ono formę długiego procesu. Nie stanowi określonego punktu w czasie, w którym znikają wszystkie objawy i następuje natychmiastowe odzyskanie zdrowia. Koncepcja procesu zdrowienia nie jest wiec tożsama z klasycznym medycznym pojęciem zdrowia opartym na biologicznych wyznacznikach.
W koncepcji procesu zdrowienia zakłada się natomiast, ze zdrowienie jest możliwe, nawet przy utrzymujących się objawach. Jeśli nastąpi nawrót choroby to nie przekreśla on możliwości powrotu na drogę odzyskiwania zdrowia. Liczy się wiec nadzieja na możliwość prowadzania możliwie satysfakcjonującego życia, nawet przy utrzymujących się objawach. W tej koncepcji duże znaczenie ma możliwość prowadzenia samodzielnego życia i przełamanie roli wiecznego pacjenta. Przywiązuje się w niej również bardzo dużą wagę do zaangażowania w wartościowe aktywności, szczególnie te związane z praca na rzecz innych. Dlatego tez w koncepcji procesu zdrowienia olbrzymia wagę przykłada się do aktywności samopomocowej. Należy również dodać, ze ruchy samopomocowe w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych rozwinęły się w znacznej opozycji wobec instytucjonalnej psychiatrii. Działają w oparciu o aktywność osób chorujących psychicznie unikając zaangażowania profesjonalistów ze środowisk lecznictwa. Dzięki temu utrzymują autentyczność i niezależność. Stanowią mocne lobby działające na rzecz osób chorujących poprzez bezpośrednie udzielanie pomocy innym chorym oraz prace na rzecz zmian w zakresie postaw społecznych i przełamywania stygmatyzacji są dość liczne i znaczące. Tworzą również struktury parasolowe tworzone przez mniejsze organizacje. Działają raczej lokalnie prowadzać aktywność adekwatnie dostosowana do oczekiwań i możliwości swoich członków. Z badan wynika, ze udział w organizacjach samopomocowych wywiera jednoznacznie pozytywny wpływ na funkcjonowanie jego uczestników. Zmniejszą liczbę rehospitalizacji i poprawia samoocenę. Zorientowana na samodzielność i osiągniecie podmiotowości koncepcja procesu zdrowienia z choroby psychicznej podkreśla znaczenie grup samopomocowych. Proces wspierania zdrowienia, oprócz radzenia sobie z objawami, zakłada również podwyższenie samooceny i własnej skuteczności, umocnienie jednostki oraz nawiązywanie znaczących relacji z innymi. Grupy samopomocowe działają oczywiście na zasadzie wzajemnej pomocy osób o podobnych trudnościach. Mogą mieć one pozytywny wpływ na proces zdrowienia zarówno dla całej grupy jak i jej poszczególnych uczestników.
Rozwój grup samopomocowych osób chorujących psychicznie.
Pierwsze grupy samopomocowe osób chorujących psychicznie zaczęły powstawać na początku lat 70 ubiegłego wieku, ewidentnie w związku z tezami antypsychiatrii. W latach 80. można było już obserwować ich intensywny rozwój. Jednym z pierwszych ruchów samopomocowych był The Mental Patient Liberation Movement, który w późniejszych latach przyjął nazwę Consumer Survivor Ex-patient Movement. W znacznym stopniu na powstanie tego ruchu miały wpływ zjawisko deinstytucjonalizacji psychiatrii oraz wzrastająca aktywność środowisk osób z doświadczeniem choroby. Warto tu wspomnieć również Mental Patients Liberation Front i Judi Chamberlain – wielokrotnie hospitalizowana psychiatrycznie działaczkę na rzecz praw osób chorych psychicznie, której działalność należy wiązać z ruchem „ocalałych z psychiatrii”. W końcu lat 80 warto odnotować powstanie kolejnej ważnej organizacji skupiającej się na przestrzeganiu praw człowieka w psychiatrii czyli Support Coalition International organizacji znanej później jako Mind Freedom International. W tym czasie w zarówno w Stanach Zjednoczonych jak i w Europie Zachodniej zaczęły pojawiać się także punkty informacyjne, które umożliwiały łatwy kontakt z grupami samopomocowymi. Na lata 80 przypada również rozwój ośrodków o zasięgu międzynarodowym wspierających grupy samopomocowe. Należy tu wymienić przede wszystkim Regionalne Biuro dla Europy Światowej Organizacji Zdrowia. Stworzyło ono grupę, która swoja działalność nakierowała przede wszystkim na kwestie samopomocy. Efektem jej aktywności były narodowe raporty dotyczące samopomocy i grup prowadzących tego rodzaju działalność miedzy innymi w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Nowej Zelandii. Ważnym efektem tych wspierających samopomoc inicjatyw była konferencja, w Ottawie w 1992 roku poświęcona tym zagadnieniom.
Dziś jednym z większych i znaczących stowarzyszeń użytkowników psychiatrii jest The European Network of (ex) Users and Survivors of Psychiatry. Została ona założona w 1991 roku i początkowo zrzeszała 42 reprezentantów z 16 europejskich krajów. Utworzenie Stowarzyszenia było próba dostarczenia użytkownikom psychiatrii narzędzi do komunikacji, wymiany poglądów, opinii i doświadczeń. Obecnie dla ENSUP głównym celem jest przeciwdziałanie wykluczeniu i stygmatyzacji osób chorujących psychicznie. Organizacja troszczy się również o godność i równe traktowanie. Jest zaangażowana w kształtowanie i wspieranie środowiskowych form leczenia oraz ochronę pacjentów przed nadużyciami psychiatrii. Warto dodać, ze ruch jest silnie zorientowany na uwolnienie osób z doświadczeniem kryzysu psychicznego od etykiety „pacjenta psychiatrycznego”, prezentuje nastawienie niechętne wobec instytucjonalnej psychiatrii . W latach 90. wraz z dostępem do internetu popularne stały się internetowe grupy samopomocowe. Dostępność do nich wzrosła znacznie. Stały się one łatwe do wyszukania i zapoznania się z ich oferta. Do najczęściej realizowanych obecnie przez nie zadań można zaliczyć: prowadzenie grup zorientowanych na zdrowienie, udzielanie porad i wsparcia innym chorującym, edukacja społeczna oraz interwencje w zakresie praw człowieka Jak dotąd autentyczne grupy samopomocowe osób z doświadczeniem choroby psychicznej są w Polsce rzadkością. Trzeba zarazem stwierdzić, ze powstanie silnego ruchu samopomocowego skupiającego te osoby jest w naszym kraju bardzo potrzebne. Bez niego odzyskanie podmiotowości i uwolnienie się od roli wiecznego pacjenta psychiatrycznego będzie bardzo trudne. Wiele zależy od tworzenia przyjaznej przestrzeni do działania oraz ochrony niezależności nowopowstających grup.
Bibliografia
Bronowski P. Czynniki zwiazane z utrzymywaniem abstynencji przez pacjentów uzaleznionych od alkoholu hospitalizowanych w oddziale psychiatrycznym – 3 letnia
katamneza, Alkoholizm i Narkomania, 26, 46-60, 1997.
Caplan G., System oparcia, [w:] Pomoc nieprofesjonalna i grupy wzajemnej pomocy, red. W. Widłak Warszawa, Studium Pomocy Psychologicznej PTP, 1987
Cechnicki A., Liberadzka A., Nowe role osób chorujacych psychicznie w procesie leczenia i zdrowienia, „Psychiatria Polska”, Nr 16(6), s. 995-1005, 2012.
Davidson L., Bellamy C., Guy K., Miller R., Peer support among persons with severe mental illnesses: a review of evidence and experience, „World psychiatry”, 11(2),
123-128, 2012.
Dobrowolska M., Izydorczyk B., Współczesne trendy w psychiatrii srodowiskowej w kontekscie deinstytucjonalizacji, „Społeczenstwo i Edukacja”, Nr 21 (2), 2001.
Go_man E., Instytucje totalne, Gdanskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdansk 2011.
Hölling I., About the impossibility of a single (ex-)user and survivor of psychiatry position, „Acta Psychiatrica Scandinavica” , nr 104 (410), s. 102-106, 2001.
Juros A., Psychospołeczne uwarunkowania aktywnosci samopomocowej: umacnianie osoby, grupy i wspólnoty, ”Roczniki Psychologiczne”, Nr 1, 2, s. 125-148, 1999.
Kaczmarczyk I., Terapeutyczne oddziaływania Wspólnoty Anonimowych Alkoholików. [w:] Psychoterapia Pogranicza, red. L. Grzesiuk, H. Suszek, Eneteia, Warszawa 2012,
- 519-546
Kondracka-Szala. M, Wsparcie społeczne osób stygmatyzowanych. Wirtualne grupy samopomocowe. Warszawa, Difin, 2015
Lysaker P., Buck K., Is recovery from schizophrenia possible? An overwiew of concepts, evidence, and clinical implications, „Primary Psychiatry”, nr 15, s. 60-65, 2008.
Markowitz, F. Involvement in mental health self-help groups and recovery, “Health Sociology Review” , 24(2), 199-212, 2015.
Oka T., Borkman T., Ruch samopomocowy na swiecie i w Niemczech. Krótka historia, idea i teorie zwiazane z istnieniem grup samopomocowych z perspektywy
miedzynarodowej [w:] Od pomocy do samopomocy, red. Jordan P., Stowarzyszenie Centrum Wspierania Aktywnosci Lokalnej CAL, Warszawa, 38-43, 2003
Repper J., Carter T., A review of the literature on peer support i mental health services, „Journal of Mental Health” , nr 20 (4), s. 392-411, 2011.
Riessman F., Caroll D., Nowa definicja samopomocy. „Polityka i Praktyka. PARPA”, Warszawa, 2000
Sche_ T., Being Mentally Ill: A Sociological Theory, Aldine Press, Venice 1966.
Szasz T., The Myth of Mental Illness, Harper and Row, New York 1960.
http://www.selfhelp.on.ca/site/wp-content/uploads/MH-Peer-Support-Manual1.pdf